Elk jaar op 4 mei wordt er door het Nationaal Comité 4 mei op de Dam in Amsterdam een Dodenherdenking georganiseerd en staat men stil bij de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Maar wist je dat er ook stilgestaan wordt bij de Spaanse slachtoffers in Duitse concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog? Dat gebeurt jaarlijks bescheiden (en niet nationaal) op 3 mei.
De Spaanse slachtoffers van Mauthausen zijn Spaanse burgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s gevangen werden genomen en naar het concentratiekamp Mauthausen-Gusen werden gestuurd. De meeste van hen waren politieke gevangenen of burgers die tijdens de nazi-bezetting van Frankrijk in dat land werden opgepakt. Spanje is nooit door de Nazi’s bezet maar veel republikeinen vluchtten tijdens de Spaanse Burgeroorlog vanwege de dictator Franco naar Frankrijk waar ze gevangen werden genomen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog koos Spanje officieel de neutraliteit en bleef het neutraal. Echter, het regime van dictator Franco stond sympathiek tegenover het Duitse regime en had zelfs economische en militaire samenwerking met nazi-Duitsland en fascistisch Italië. Franco beschouwde de Spaanse Burgeroorlog als een voorloper van de Tweede Wereldoorlog, en het regime van Franco had daarom ook banden met fascistische regimes in Europa.
Op 3 mei wordt in Spanje de herinnering aan deze slachtoffers geëerd, omdat het de dag is waarop de overlevenden van het Mauthausen-Gusen kamp werden bevrijd door Amerikaanse troepen in 1945. Het is een dag van herdenking en eerbetoon aan de moed en opoffering van de Spaanse gevangenen, evenals aan degenen die hun leven hebben verloren in Mauthausen-Gusen. Het dient ook als een herinnering aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en het belang van het beschermen van mensenrechten en democratie.
Het ‘Spaanse kamp’
In augustus 1940 werden de eerste Spaanse gevangenen in Mauthausen binnengebracht, vervoerd in goederenwagons. Ze waren afkomstig uit door Duitsland bezet Frankrijk en in totaal werden er tot 1945 7.300 geregistreerde Spanjaarden in het kamp opgesloten.
De gevangenen die in Mauthausen terecht kwamen, waren onderdeel van de ongeveer half miljoen Spaanse republikeinen die de grens met Frankrijk overstaken na de val van Catalonië tijdens de Spaanse Burgeroorlog. In Frankrijk werden ze geïnterneerd in concentratiekampen verspreid over het zuiden van het land. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werden velen van hen naar het front gestuurd in Franse uniformen of ingelijfd bij het Vreemdelingenlegioen. De meesten van hen werden echter gevangengenomen door de Duitsers tijdens de invasie van Frankrijk in mei-juni 1940 en na een verblijf in krijgsgevangenenkampen werden ze naar Mauthausen gestuurd. Daar vormden ze het grootste deel van de Spaanse gevangenen.
Al snel stond Mauthausen bekend als ‘het kamp van de Spanjaarden’ onder de gevangenen. Hoewel de eerste barakken al in 1938 werden gebouwd, waren het Spaanse bouwvakkers die Mauthausen hebben opgetrokken. Een overlevende uit Frankrijk verklaarde ooit dat “elke steen van Mauthausen het leven van een Spanjaard vertegenwoordigt”. De meeste Spanjaarden kwamen aan in het kamp na het Franse staakt-het-vuren, tussen de tweede helft van 1940 en 1941. Velen van hen stierven tussen 1941 en 1942.
Op 5 mei 1945, toen het Amerikaanse leger Mauthausen binnentrok, hadden republikeinse vlaggen de nazi-vlaggen vervangen en was de poort van het kamp bedekt met een groot spandoek waarop stond: “De antifascistische Spanjaarden begroeten de troepen van bevrijding” (zie hoofdfoto). De bevrijding van het kamp betekende echter niet het einde van de Spaanse Burgeroorlog voor de republikeinen die in 1936 was begonnen. Velen van hen konden niet terugkeren naar het Spanje van Franco, de ideologische bondgenoot van de nazi’s tegen wie ze hadden gevochten in Mauthausen, en moesten ergens anders asiel zoeken, vooral in Frankrijk.